In maart 2023 gaf het Planbureau voor de Leefomgeving de Ruimtelijke verkenning 2023 uit. Een visiedocument op Nederland in 2050 met vier verschillende scenario's. Bedenk, 2050 is al over 27 jaar en de scenario's bieden grootse visies. Plannen die niet in een keer te realiseren zijn. Het planbureau behandelt hier de ruimtelijke ordening en toont aan hoe complex de inrichting van Nederland is. Waarom een blog hierover? Omdat als bewoner in deze ruimtelijke ordening nu ook jouw mening kan delen via ruimteraadpleging.nl. Eerst even doorlezen, dan adviseren!

Vier scenario's, veel meer thema's en vergeet de andere visies niet
Het planbureau heeft gekozen om vier scenario's uit te werken. Elke scenario wordt omschreven aan de hand van een visie op de samenleving, de economie, de ruimtelijke patronen en de sturing, oftewel, hoe realiseren we dan die visie? Voor alle visies is uitgegaan van een circulaire en klimaatneutrale samenleving in 20250. En er is al de Nationale Omgevingsvisie waar de overheden mee werken. En de vijf punten in die visie, worden ook in dit plan meegenomen. Dat zijn ruimte voor klimaatadaptatie, ruimte voor energietransitie, duurzaam economisch groeipotentieel, sterke en gezonde steden en regio's en toekomstbestendige ontwikkeling van het landelijke gebied.
Het leuke is, je wordt dus gevraagd om advies, maar de Rijksoverheid heeft meer visies. Dus naast de Ruimtelijke verkenning 2023 is er ook de Nationale Omgevingsvisie (NOVI), die aangevuld is met de NOVEX, de Nationale Omgevingsvisie EXtra, daaronder vallen Nationale Programma's en het Programma Mooi Nederland en al die lijnen moeten leiden naar een nieuwe Nota Ruimte die behandeld wordt in de Tweede Kamer. De Ruimtelijke verkenning is een advies en discussie stuk, terwijl de Nationale Omgevingsvisie, de extra versie, en de vele programma's al wel leiden tot concrete plannen die ook worden uitgevoerd.
En ken je nog de Omgevingswet? Dat is uiteindelijk een wet met bijbehorend software traject dat alle wet- en regelgeving rondom de ruimtelijke ordening samenbrengt. En die treedt in januari 2024 in werking, waarbij de Eerste Kamer nog veel vraagtekens heeft. En op termijn moeten de uitkomsten uit de Nota Ruimte ook hun inbedding vinden in die Omgevingswet.

Vergeet even de complexiteit van dit verhaal en verbaas je met mij over de vele plannen en visies die er al zijn, hoeveel mensen daar ook al aan gewerkt hebben, en wij mogen ook nog onze visie delen. Binnen die ruimtelijke ordening weten ze in ieder geval wat het poldermodel is. Ik ga verder met de scenario's. Want hoe gaat Nederland in 2050 er mogelijk uitzien?

De scenario's uiteengezet
Het planbureau heeft vier scenario's vastgesteld die ieder een andere richting binnen de sociologische paradigma's hebben. Een paradigma is een vooraanname, een startpunt waarbij de onderzoeker al een paar vaste basisbeginselen heeft aangenomen. Er zijn vier vaste richtingen:

1. Conflictbenadering, de samenleving kent sociale ongelijkheid, sommige groepen worden meer bevoordeeld dan anderen. Het startpunt hier is dat er altijd machtsconflicten zijn en de machtigen hun eigen belangen beschermen en bezit vergroten.
2. Structureel functionalisme, een holistische benadering waarbij alle onderdelen in de samenleving met elkaar samenhangen en de samenleving stabiel en in evenwicht houden. De zoektocht hier is naar processen in de samenleving die de samenleving doen overleven.
3. Sociaal-constructivisme/interactionisme, het gedrag van de mensen wordt bepaald door hoe zij (gezamenlijk) de werkelijkheid zien, wat ze denken dat waar is. Onze wereld bestaat uit denkbeelden (sociale werkelijkheid) over de materiële wereld (maatschappelijke werkelijkheid) die ontstaan door onderlinge interactie.
4. Rationele keuze theorie, de samenleving wordt bijeengehouden door individuen die op basis van eigen belang handelen. Individuele rationele keuzes leiden tot (irrationele) collectieve gevolgen.

 Juist deze uitgangspunten zorgen voor een meer individualistische of meer groepsgerichte samenleving en ook in de ruimtelijke ordening heeft dat concrete gevolgen.

Scenario: Mondiaal Ondernemend -> conflictbenadering
Onze samenleving is in 2050 niet veel verandert. Wij zijn individualistisch en het marktdenken dominieert onze de economie, waarbij de grote bedrijven de leidende rol hebben. Groene groei is het motto voor de economische groei. Technische ontwikkelingen moeten zorgen dat de welvaart stijgt en wij minder het milieu belasten. Aangezien wij individualistisch zijn, staat de eigen verantwoordelijkheid voorop, ook als het gaat over verduurzamen. Een van de grotere kenmerken van dit scenario is het grote contrast waarin het westen en het midden van Nederland verder verstedelijken. Het oosten van Nederland blijft de verstedelijking achter en ligt de nadruk meer op recreatie, zorg en landbouw gerichte economie. Een ander gevolg is een grotere ongelijkheid tussen stad en het landelijke gebied.

Scenario: Snelle Wereld -> sociaal constructivisme
De sociale leefstijl bubbels worden het kenmerkende deel van Nederland in 2050 volgens dit scenario. Wij willen ons onderscheiden van de ander en zoeken gelijkgestemden hoofdzakelijk via het digitale domein. De fysieke ruimte wordt minder van belang. De locatie doet er minder toe en hoe wij kijken naar mens, planeet en opbrengst verschilt enorm per bubbel. Dat resulteert in veel ad-hoc maatregelen rondom de klimaatadaptatie. De economie gaat hier over delen, beleven en bezorgen. Hierdoor zijn kleine hightech bedrijven leidend. En daardoor hebben wij een hoge energievraag. Groot voordeel van onze deeleconomie, is dat het grondstoffengebruik af neemt met wel 15%.

Scenario: Groen Land -> structureel functionalisme
Wij vormen onderdeel van de natuur en zien onszelf en de natuur als het collectief. Daardoor ligt hier de nadruk op de planeet, natuurlijke oplossingen (in plaats van technologische) en een egale samenleving. Nederland gaat voor post-groei-economie die gericht is op vermindering van materialengebruik en herverdeling van onze inkomsten. De Rijksoverheid speelt een grote rol. Vervoer gaat via het openbaar vervoer en onze bebouwing is gecentreerd rondom knooppunten van vervoer, energie en andere knooppunten. We bouwen met de natuur, gaan voor natuurlijke klimaatbuffers, besparen op energie, richten ons op lokaal produceren en lokaal gebruik en ons grondstoffengebruik neemt af met 40% dankzij hergebruik, reparatie en de deeleconomie.

Scenario: Regionaal Geworteld -> rationale keuze
De nadruk ligt hier op de mens in kleine gemeenschappen die zorgen voor mens, natuur en landschap. De gemeenschappen zijn grotendeels homogeen (gelijke waarden en normen), gericht op zelfredzaamheid en de menselijke maat en regionale productie en economie. De landbouw draait vooral op basis van coöperatie en de verschillen per regio zijn enorm. Klimaatadaptie gaat ook regionaal en er is minder oog voor het grote verband. Het energieverbruik is laag, want ook besparen doen wij als gemeenschap/buurt. Onze veestapel neemt enorm af en ons voedsel komt deels uit voedselbossen rondom woongemeenschappen. Door de daling van onze koopkracht neemt ook ons grondstoffengebruik af.

Wat wordt het?
Gelukkig is deze Ruimtelijke Verkenning een discussiestuk. Want elk scenario kent behoorlijke voor- en nadelen voor iedere Nederlander. Daarnaast laat het stuk duidelijk zien hoe complex onze samenleving is. Sociale gelijkheid of ongelijkheid, wel of niet de natuur meenemen, voor eigen belang of groepsbelang gaan, waar zit onze energiebron, hoe gaan wij verdienen en hoeveel? En in mijn analyse hierboven zijn de sociale uitgangspunten niet allemaal even eenduidig op de scenario's te plakken.

Daarnaast, de infrastructuur rondom water, elektriciteit, gas, telecom, riolering, dat ligt allemaal ondergronds. Kunnen wij daar nog bij als een gebied onderwater komt te liggen? Hoe voorkomen wij, dat bij de opoffering van een woonwijk ten behoeve van stijgend water, wij niet ook een groot deel van deze voorzieningen moeten afsluiten omdat wij hier niet bij kunnen?

Wat de Ruimtelijke Verkenning helder zichtbaar maakt, is dat plannen als een straatje erbij en flexwoningen leuk klinken voor de publieke bühne, maar in de praktijk weinig visie in zich hebben. En de verkenning laat ook zien, dat het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (het oude VROM, waar milieu erbij in zat), echt gemist is. Een toekomst gerichte ruimtelijke ordening kan alleen op landelijk niveau. Nederland is te klein om dit puur lokaal te organiseren.

Wat wordt het dan wel? Als wij geluk hebben, krijgen wij een toekomstvisie waarin alle facetten worden meegenomen. Ons vervoersnetwerk, elektriciteitsnetwerk, watervoorziening, natuurbeheer/behoud, sociale normen en waarden, gemeenschapszin, enzovoort. En ook vraagstukken over de vergrijzing, migratie, gezondheidzorg, onderwijs, klimaatproblematiek, grondstoffen (bedenk: zonder olie ook geen echt plastic) en meer. Als de ruimtelijke ordening niet goed is uitgewerkt, dan liggen ziekenhuizen voor sommigen veel verder dan voor anderen (in tijd en/of afstand), is de oplossing voor hoog water voor de een de redding en de ander een nieuw probleem, en de nadruk puur op de Randstad kan uiteindelijk zorgen voor een arm en afscheidend platteland. (Trouwens, wat is de Randstad, recente artikelen benoemen het vierkant Alkmaar, Arnhem/Nijmegen, Eindhoven/Breda en Rotterdam als Randstad, een stuk groter dan Rotterdam, Amsterdam, Utrecht.)

Dus?
Uiteindelijk laat het visiedocument zien hoe complex het vormen van een visie is, dat er meer is om rekening met te houden dan alleen de gebouwen en wegen en nog een kleine hint: heb je in een van deze plannen een plek gezien voor een uniek architectonisch ontwerp? Ruimtelijke ordening en kwaliteit gaat voorbij aan deze iconen, mooi om in de stad te hebben, niet bepalend voor ons leefplezier.

Ik ga voor een een combinatie van een groen land en een snelle wereld. Hightech gecombineerd met lowtech, mens, natuur en planeet centraal, waarin wij meer recyclen en delen. Nu hoop ik, dat de beslissers ook durven te kiezen uit de vele opties binnen de verschillende scenario's. Want om puur uit 1 van de 4 richtingen te moeten kiezen, betekent een nauwe visie op hoe verschillend ieder mens kan zijn.

Wil je alle ruimtelijke scenario's doorlezen? Download dan deze pdf van het Planbureau voor de Leefomgeving.
Dit artikel is gelijktijdig gepubliceerd op de Samenlevingsacademie.

Studieaanbod architectuur en stedenbouw

Ontdek de ontwikkelingen van de architectuur en stedenbouw met onze cursussen en leergang.

Bekijk ons aanbod

Workshops architectuur en leefomgeving

Ontdek de invloed van onze cultuur op de ruimtelijke ordening, ons (t)huis en onze leefomgeving met onze workshops voor teams, scholen en vrienden en familie

Bekijk ons aanbod