Zijn wij klaar voor het leven als een collectief? Dat was een mooie vraag geweest tijdens en nu vooral na documenta15 in Kassel in 2022. Helaas ging de vraag over wel of geen antisemitisme. Wat maakte dat Ruangrupa, het 9-koppige curatorencollectief en de vele andere collectieven die werden gepresenteerd zo snel onder vuur kwamen te liggen? Zijn wij wel klaar voor een ander wereldperspectief?
Even in het kort. Het idee achter de 15e Documenta was het zichtbaar maken van een ander perspectief op ons individualistisch kapitalistische model binnen de neo-liberale politieke wereld van de westerse samenleving. Met kunstenaarscollectieven van vooral buiten de westerse wereld, wilden Ruangrupa laten zien welke rol kunst kan hebben in een andere samenleving. Wat betekent collectiviteit, wat gebeurd er als een politiek systeem niet de burger helpt en alleen zichzelf, hoe kun je de economie anders inrichten? En als gevolg daarvan kwamen vragen op zoals wat is kunst, welke rol heeft een kunstenaar en wie bepaalt wanneer iets kunst is?
Helaas pakte deze expositie anders uit. Al in de voorbereidende periode wordt het andere perspectief beschouwd als antisemitisme. Uit de context van het Palestijnse collectief worden werk en maker beschuldigd van antisemitisme. Een achteraf gezien begrijpelijke maar onterechte beschuldiging. De toon is alleen al gezet en vanaf dat moment blijft de buitenwacht de organisatie scherp in de gaten houden.
Voor de kunstenaars blijkt dat gelijkheid en veiligheid andere regels inhouden als je van buiten de Duitse samenleving komt. Een week voor de opening worden Queer kunstenaars uit India belaagd in de stad. In plaats van hulp van de politie worden zij aangehouden omdat zij zich niet kunnen identificeren. Binnen Duitsland geldt de regel dat de politie jou begeleid naar huis, waar je jouw identiteitsbewijs alsnog kunt laten zien. Helaas gebeurde dat hier niet, wel arrestatie. De kunstenaars voelden zich in de steek gelaten, mede doordat de organisatie achter Documenta ook hier steken liet vallen.
En bij de openingsweek barste de bom volledig. Het kunstwerk People’s Justice van het Indonesische collectief Taring Padi bleek antisemitische elementen in zich te hebben. Het verbergen van het werk, later verwijderen en excuses van de kunstenaarsgroep dat zij niet goed hadden opgelet maakten niet meer uit. De algemene tendens was: een racistische groep is geland in Kassel.
Vervolgens volgde er een reeks aan miscommunicatie, verkeerde crisismanagement en teleurgestelde kunstenaars alsook buitenwacht en een stroom aan bezoekers dat geen idee had waar nu het gedoe om te doen was. Dat laatste geeft aan dat we het hier hebben over een discussie binnen een kleine groep.
Want achteraf gezien hebben wij hier wezenlijk te maken met een reeks aan cultuurbotsingen. Een botsing die begint bij het gebrek aan begeleiding aan twee kanten. De collectieven kennen onze culturele tradities niet en hadden moeite ons in hun verhaal mee te nemen. Wij als bezoekers kenden hun cultuur en context niet, alsook niet de intenties van deze expositie, en hadden baat gehad bij een educatief traject binnen de expositie.
Vervolgens miste de expositie uitleg over de context. Met uitzondering van het werk van Taring Padi betroffen de beschuldigingen vooral historische bronnen en oude artikelen die op deze tentoonstelling waren als verdieping op de context van waaruit de kunst geboren was. En ja, de geschiedenis kent ongewenste gebeurtenissen die wij niet willen herhalen. Alleen als context geven zij verdieping en inzicht in andermans wereld en wereldperspectief.
Dat werd uiteindelijk in de laatste maand door de organisatie van Documenta opgepakt met extra informatie over de context.
Als laatste kwamen twee werelden in botsing met elkaar die ieder een eigen perspectief hebben. Een vanuit het collectief en de ander van het individu. De Duitse en westerse gemeenschap zich het individu en wilde deze ter verantwoording roepen. Iemand heeft dit gemaakt, geschreven, gedaan, die moet berecht worden. De collectieven werkten vanuit gemeenschapszin. Wanneer één iemand een misstap maakt, dan zijn wij allen hiervoor verantwoordelijk. Dat vraagt om samenspraak, gesprekken, reflectie als groep. Hier ging het niet om verantwoording, maar om leren. Wat kunnen wij nu leren van deze gebeurtenis, hoe kunnen wij dit voorkomen?
Documenta laat zien dat willen wij elkaar kunnen begrijpen, ieders perspectief op waarde kunnen schatten, dan horen wij elkaar als gelijkwaardig te behandelen. Niet direct de beschuldigende vinger wijzen alsook niet direct in de verdediging. Ruangrupa heeft onbedoeld aangetoond dat zowel de collectieve als de individuele benadering zo zijn zwakke punten kent. Het denken als gemeenschap, handelen als gemeenschap en het individu beschouwen als waardig deelnemer binnen de gemeenschap, daar is nog een flinke leercurve voor nodig in onze cultuur. Tot die tijd beoordelen wij ons succes aan kapitalistische individuele waarden en nog niet aan de waarde die het individu inbrengt voor de groep. Hopelijk wordt dit de focus van de kunstwereld in de komende vijf tot tien jaar.