'Wij hebben in Nederland weinig rituelen rondom de dood of sterven zoals bij andere culturen.' kreeg ik te horen in de periode dat mijn vader in een hospice zat. Ik had net een paar kunstwerken gedeeld, waarin het rouwproces centraal stond. De opmerking zette mij aan het denken. Want onze cultuur is zeker niet zonder stervensrituelen. Maar inderdaad, in mijn omgeving zijn deze verre van aanwezig, net als de dood zelf gelukkig. Alleen is dat nu mij eigen of is dat cultuurgebonden? Waar is de dood eigenlijk nog aanwezig?
Een snelle scan op begraafplaatsen, rouwcentra en crematoria binnen Nederland valt een ding op, deze liggen bijna allemaal in buitenwijken of nog verder buiten de bebouwde omgeving. Crematoria hebben vaak een goed bereikbare ligging, aan de snelweg. Snel weg, blijkbaar is dat een nieuw ritueel. Dat bleek ook gedurende de periode tussen sterven en cremeren van mijn vader, binnen zes dagen alles geregeld en uitgevoerd. Niet makkelijk, wel snel, dat zou een naargeestige slogan van een begrafenisondernemer kunnen zijn.
En waar waren de rituelen in dit proces? Vrijwel alles was gebaseerd op vooraf vastgelegde keuzes: de kist, de bloemen, het rouwcentrum, het crematorium (of kerk), de rouwkaarten en bedankkaarten, de teksten konden ook gekozen worden uit standaard zinsnedes. Feitelijk zijn dit ook rituelen en aan het ritueel gebonden elementen. En voor een atheïstisch familie vallen veel kerkelijke rituelen weg en daar zijn weinig gebruiken voor teruggekomen. We konden wel de rouwwagen begeleiden, in een rouwstoet. Dat is uiteindelijk de meest zichtbare vorm van het begrafenisritueel. Wij kozen ervoor om dat niet te doen. Rouwverwerking in een klein gezelschap. Ook dat is een typisch onderdeel van de huidige tijd.
Dat de dood, sterven en begraven zo vervreemdend werkte, was de afwezigheid van de zichtbare dood in het dagelijks leven. Het liefst duwen wij dit zo ver mogelijk weg, minimaal 100 jaar niet over nadenken. En in het dagelijkse leven kan dat ook steeds beter. Naar een begraafplaats of crematorium moet je echt gaan. Die zijn niet snel zichtbaar in de buurt. Rouwstoeten zijn betrekkelijk schaars en de leegloop van de kerken heeft ook het gevolg dat ook deze oorspronkelijke plekken van levensgebeurtenissen in het hart van de gemeenschap zijn stil gevallen.
Het functioneel ontwerpen van onze leefomgeving, met duidelijke (hygiënische) voorwaarden over begraafplaatsen, crematoria enzovoort alsook commercieel praktische overwegingen (zoals bereikbaarheid, parkeerplaatsen, privacy), zorgen ervoor dat nieuwe plekken van de dood aan de rand van een stad komen. Afgeschermd met bomenlanen, struikgewas of een ruim opgezette parkeerplaats. De dood is uit de stad gemanoeuvreerd en daarmee onbedoeld uit ons leven gestapt. Zelfs het meest zichtbare ritueel, de rouwstoet, bevindt zich nu meer buiten de stad, van het rouwcentrum naar crematorium of begraafplaats over de snelweg.
Deze schijnbare kleine verandering in onze gebouwde omgeving, heeft een groter effect op onze gemeenschap. De dood is een 'randverschijnsel', iets dat wij niet meer zien. Zo verdwijnen ook de rituelen uit ons leven én (niet onbelangrijk) de dood om over na te denken. Hadden wij vroeger nog schilderijen met memento mori als onderwerp, tegenwoordig is het stervensproces omgeven met zakelijke overwegingen en praktische beslissingen. Rouwen doen wij in stilte, afgezonderd van de rest. Toch opvallend hoe een architectonische/stedenbouwkundige aanpassing op zo'n manier onze cultuur kunnen beïnvloeden.