Vanaf de 12e eeuw werd in Frankrijk een nieuwe bouwstijl geintroduceerd, de gotiek. Destijds werd dit het Opus Francigenum genoemd, rans werk. De Italianen gaven later de naam gotiek aan deze bouwstijl. Dit was afgeleid van de nomadische Goten die in de vroege middeleeuwen de Italiaanse stadsstaten plunderden. De Franse gotische kathedralen kun je lezen alsof het Christelijke boeken zijn. Elke kerk vertelt haar eigen verhaal over heiligen, koningen, het Oude en Nieuwe Testament, de wetenschap en het dagelijks leven in de middeleeuwen. De kerken hebben een aardige basisindeling die overal weer terugkomt. Zodoende kun je, gedurende het bezoek, de verhalen eenvoudig zelf lezen.

De specula
De beeldtaal op de kathedralen zijn te analyseren dankzij de eigentijdse boeken. De Summa, Speculum en Imago Mundi zijn encyclopedische werken die de middeleeuwse wereld in woord en beeld uitleggen. Thomas van Aquino bracht de gehele Christelijke doctrine samen, Jacobus de Voragine verzamelde alle legendes van de heiligen, Gulielmus Durandus verbeterde de voorgaande schrijvers op het gebied van de liturgie en Vincent de Beauvais probeerde de universele kennis samen te vatten in vier boeken. Terwijl deze wijze mannen de wereld probeerden vast te leggen in het schrift, vormden de bouwers van de kathedralen hun tegenbeeld in steen en schilderingen.
Vincent de Beauvais schreef het meest complete werk, bestaande uit vier boeken, het Speculum Majus. De vier boeken omvatten vier elementen op basis waarvan wij de kathedralen kunnen uitlezen:

1. Het boek over de Natuur: Beschrijft alle natuurlijke fenomenen, in de volgorde waarop God deze heeft geschapen. De hoofdstukken zijn opgebouwd op basis van de zeven dagen van creatie.. De vier elementen, de mineralen, flora en fauna zijn succesvol gecategoriseerd en beschreven.
2. Het boek van Instructies: Hierin behandelt Beauvais alle verschillende takken van kennis, inclusief de verschillende handwerkberoepen, omdat hij geloofde dat de mens door arbeid zichzelf verlossen. Want het is Verlossing waarvoor dit boek dient. Het boek start met de uitzetting van Adam en Eva uit het Paradijs, waarna alleen door verlossing men gered kan worden. En verlossing zoek je door de zeven wetenschappen te bestuderen, elk corresponderend met de zeven gaven van de Heilige Geest:
   1. wijsheid
   2. verstand
   3. raad
   4. sterkte
   5. wetenschap
   6. godsvrucht
   7. vreze des Heren
3. Het boek van het Moraal: dit boek is nauw verbonden aan het voorgaande boek. Hierin worden de deugden en zonden geclassificeerd. Dit boek is te herleiden naar de Summa van Thomas van Aquino. Het basisuitgangspunt in dit boek is dat het einde van het leven niet is om te kennen maar om naar te handelen en dat kennis slechts een middel is om deugdelijk te zijn.
4. Het boek van de geschiedenis: In dit boek wordt gekeken naar de mens zelf, hoe hij groeit onder het toeziend oog van God. De mens ontdekt en vindt zaken uit zoals de kunsten en wetenschap, het vecht en lijdt, kiest soms voor de zonde en soms voor de deugd. De ware geschiedenis is de geschiedenis van de Kerk, de heilige stad, welke start bij Abel als de eerste echte geboren mens. Aan de hand van het Oude en Nieuwe Testament en de levens van de Heiligen wordt de geschiedenis van de mens uiteengezet.

Honorius van Autun
Naast Vincent de Beauvais wordt ook het Speculum Ecclesiae van Honorius d’Autun gebruikt als leidraad voor de kerkelijke beeldtaal. In dit boek zijn verschillende Christelijke preken voor de hoogtijdagen gedurende het jaar samengebracht. Honorius hield de priesters om deze preken beter te onthouden, door het Latijn te verbasteren naar basale verzen in rijm waarin elke regel rijmt op de laatste regel. Aan de hand van een bijzondere symboliek, werd de hele wereld getuige van de kracht van het Ware Geloof.
Honorius d’Autun begon met de preken voor de feesten die verbonden zijn aan het leven van Christus. Daarna pakte hij evenementen uit het Oude Testament die in hun vorm met de belangrijkste levensgebeurtenissen van Christus konden wedijveren. En uiteindelijk keek hij naar symbolen in de natuur en zocht hij naar een beeld van het leven en de dood van Christus in het gedrag van dieren.

Bestiaria
Een andere bron die soms wordt genoemd als ideeënboek zijn de Bestiaria. Een bestiarium is een boek waarin allerlei fabeldieren, echte dieren, mineralen, planten, stenen en fabelachtige mensen worden besproken.
Uiteindelijk bevatten de kathedralen ook veel plant- en diermotieven die in het geheel niet te herleiden zijn tot één van deze boeken of andere geschriften. Waarschijnlijker is dat deze beeldtaal terug te herleiden is naar de Moorse en Byzantijnse kunsten.

De beeldtaal van de Franse kathedralen
De belangrijkste kathedralen in Frankrijk hebben elk een eigen beeldprogramma met een specifiek onderwerp:

• Cathédrale de Notre Dame in Laon: de wetenschap
• Cathédrale de Notre Dame in Reims: Frankrijk en de Franse koningen
• Cathédrale de Notre Dame in Chartres: De encyclopedie van het Middeleeuwse denken. Alle vier de boeken van Vincent de Beauvais
• Cathédrale de Notre Dame in Amiens: Messiaanse kathedraal, Christus en de profeten als redders van de wereld
• Cathédrale de Notre Dame in Parijs: De Maagd Maria

De vorstelijke hofkapel Sainte Denis is gewijd aan de twaalf apostelen en toont de Bijbel vanaf Genesis tot de wederopstanding van Christus. En de Basilique Cathédral Saint Denis is gewijd aan de heilige Saint Denis en draagt de functie van koninklijke grafkapel voor de Franse vorsten. Hun aanwezigheid overstemt de aanwezige kerkelijke beeldtaal.

De vaste programma onderdelen in een kerk
Daarnaast zijn er enkele vaste basisgegevens voor alle kathedralen:

• De kerken liggen allemaal perfect op de noord-zuid en west-oost as, waarbij het altaar altijd aan de oostelijke zijde van de kerk geplaatst is
• De noordelijke gevel, de schaduwzijde, is vrijwel altijd getooid met verhalen vanuit het Oude Testament, de zuidelijke gevel, de lichtzijde, is versierd met verhalen uit het Nieuwe Testament
• De hoofdentree, de westzijde, wordt vaak versierd met het Laatste Oordeel, waarbij het koor vertelt over het leven van Christus en zijn wederopstanding.
• Cijfermatigheid, in het gehele gebouw vindt u aantallen terug die verwijzen naar Heilige cijfers, zoals bijvoorbeeld de 7 dagen van de schepping, de 4 apostelen en de 12 discipelen.

Voorbeeld, kathedraal van Amiens
Boven bij deze blog staat een detail van het portaal van het Laatste Oordeel. Dit portaal is de middelste entree in de voorgevel (westen) van de kerk en wordt ook het Port Royal genoemd. Het rechter beeld op de foto staat in werkelijkheid in het midden van de deuropening. Omdat boven in het tympaan (het halfronde deel boven de deur) het laatste oordeel verbeeld, is de deurpost versierd met een afbeelding van Christus. Christus staat op een beest, dat dier verbeeldt de duivel die Christus met het Nieuwe Testament (heeft hij in zijn handen) overwint. Links en rechts van de deur vind je allemaal vrouwelijke figuren boven elkaar. Op de foto zie je hier de wijze maagden, buiten de foto (rechts van het Christus beeld) zijn de dwaze maagden.

In de zijflanken van de deuropening staan meerdere beelden. Samen verbeelden zij de 12 apostelen. Elke apostel heeft onder zijn voeten een klein figuurtje zitten. Deze figuurtjes verbeelden een onderdeel van het leven de betreffende apostel. Op de foto zie je van rechts naar links de apostelen Paulus (met zwaard), Jakobus de Mindere (met vollerstang, waarmee hij gedood is), Thomas en Mattheus met het bijbelboek in zijn handen.

Meer leren?
Wil jij meer leren over de architectuurgeschiedenis van de Middeleeuwen? Start dan met onze verdiepingscursus architectuurgeschiedenis op dit specifieke tijdsvak.