Reisverslag Biënnale van Lyon en Manifesta15 in Barcelona, 2024

Reisverslag Lyon en Barcelona: Een culturele ontdekkingsreis

Een 8-daagse reis die uiteindelijk 9 dagen duurde, volgestouwd met kunst en cultuur. Dat vraagt om een uitgebreid reisverslag dat zo uitgebreid is geworden, dat wij deze voor de leesbaarheid hebben opgezet met tabbladen. Elke titel is aanklikbaar en opent de beschrijving van desbetreffende dag.

Dag 1: Aankomst in Lyon en een inspirerende start bij Les Grandes Locos

Onze reis begon met een korte maar comfortabele vlucht van Amsterdam naar Lyon. Bij aankomst in deze charmante Franse stad zette de koude wind direct de toon van ons verblijf in deze stad. Lyon, met zijn rijke geschiedenis en levendige energie, vormde het decor voor ons bezoek aan de Biënnale van Lyon, een toonaangevend evenement in de hedendaagse kunstwereld.

Het thema van deze editie, Les voix de fleuves – Crossing the water, was zorgvuldig samengesteld door hoofdcurator Alexia Fabre. Met deze tentoonstelling onderzocht zij de helende kracht van kunst en nodigde zij ons uit om opnieuw verbinding te maken met elkaar en onze omgeving. Fabre gebruikte de geschiedenis van Lyon als een rijke inspiratiebron om een toekomst voor te stellen waarin zorg, collectieve kracht en wederzijds begrip centraal staan. De expositie strekte zich uit over vier locaties en toonde een divers palet van werken die reizen, beweging, reparatie en protest verkenden.

Onze eerste stop was Grand Locos, een industriële locatie die Fabre heeft gebruikt om kunst te exposeren rondom de onderwerpen reizen en beweging, repareren en zorgen en de collectieve kracht in protest. Buiten werden wij met het werk van Nathan Coley bewust gemaakt hoe woorden een specifieke plek kleuring geven. ‘There will be no miracles here’ refereert aan een gebeurtenis in de 16^e eeuw in Haute Savoie, Frankrijk, waarbij bij koninklijk decreet een bord met deze tekst bij de toegang tot het dorp werd geplaatst. In het videowerk RIDE van Jérémie Danon en Kiddy Smile onderzoeken de makers de gevolgen van representatie in Franse media en cultuur. De opnames in een rijdende taxi omvat verhalen over hoe zwarte Fransen hun zelfbeeld aanpasten dankzij de voorbeelden die zij zagen in de cultuur en media. De taxi en de medepassagiers zorgden voor vervreemding en versterking van de verhalen. Met het werk In Locos nodigde kunstenaar Bastien David ons uit om actief deel te nemen in zijn werk van flessen en pollepels. Door te lopen door zijn installatie, met pollepels tonen te vormen door op de flessen te slaan en op andere deelnemers jouw aanslag af te passen, werd het proces van samenwerking op een speelse manier zichtbaar en voelbaar gemaakt. In de laatste zaal vormde Oliver Beer’s grote videowerk Resonance Cave het klapstuk van deze locatie. Met acht muzikanten bracht hij een bezoek aan de grotten van Font-de-Gaume. Met 8 video’s, 1 per muzikant, ervaren wij deze beleving in de grotten.

Deze eerste dag zette meteen de toon voor onze reis. Die wij afsloten met een gezamenlijk diner net achter ons hotel bij Les Vieux Garçons.

Dag 2: Fondation Bullukian, Cité Internationale de la Gastronomie en het Musée des Beaux-Arts de Lyon

De dag begon met een wandeling naar Place Bellecour, het kloppende hart van Lyon. Hoewel we hoopten een bezoek te brengen aan de Basilique Saint-Martin-d’Ainay, bleek deze helaas gesloten. Zoals bij iedere reis blijken sommige openingstijden op websites via lokale briefjes op de deur aangepast te worden. Ook de buitenzijde was de wandeling waard en niet al te ver lag het Place Bellecour, waar onze volgende stop lag: Fondation Bullukian.

Hier was een kleine installatie Arizona Club van Andrius Arutiunian, als onderdeel van de Lyons Biënnale te zien. Het werk was geïnspireerd op de gelijknamige jazzbar in Addis Abbaba (Ethiopië), waar veel Armeense musici waren geland en hun muziek mengde met de Ethiopische jazz. De fondation had ook een eigen expositie, Raphaëlle Peria’s Dérives de nos rêves informulés. Een tentoonstelling die aandacht gaf aan de fragiele relatie tussen mens en natuur, uitgevoerd met organische materialen en subtiele technieken. Deze tentoonstelling trok meer aandacht dan de bijdrage van de Biënnale.

Met een kleine wandeling kwamen wij vervolgens aan bij de Cité Internationale de la Gastronomie de Lyon, gehuisvest in het historische Grand Hôtel-Dieu. Hier stond de verbinding tussen kunst en zorg centraal als onderdeel van de Biënnale. De tentoongestelde werken riepen rituelen op van genezing, bezwering en interculturele ontmoetingen. De installaties van Guadalupe Maravilla draaiden om zijn clandestine vlucht als kind van El Salvador naar de Verenigde Staten, die voor hem staan voor migratie en ziekte. De werken vormden herinneringen aan zijn tocht en hoe kleine culturele handelingen hem als illegaal zichtbaar maakten voor de lokale bevolking. Christian Boltanski brengt met zijn melancholieke video-installatie Animitas (blanc) met 800 Japanse belletjes een punt van bezinning en meditatie in deze expositie. Een glimlach bracht de taxidermie van Annette Messager het vroegere archief van het Hôpital de la Charité. De opgezette dieren met koppen en maskers van speelgoedbeesten roepen voor Messager een omgeving op van angst, tovenarij en de dance macabre. Deze middeleeuwse beleving kwam zeker terug in de kleine schilderijen van Malo Chapuy. Aan de hand van bijbelse verhalen reflecteert Chapuy op de huidige gezondheids- en ecologische crisissen. Afbeeldingen van boetedoening, scenes van overstromingen, vlucht voor vervuiling verbindt hij ons onvermogen met ruimte voor vergeving van onze tekortkomingen.

Tijd voor lunch na deze kunst en een ontspannen wandeling naar de volgende locaties. Via Place de République, Place des Jacobins en de gezellige restaurantstraat Rue Mercière kwamen we aan op een enigszins vreemde plek voor een expositie, de Parking LPA Saint Antoine, waar de Lyonnaise kunstenaar Chourouk Hriech haar Terre d’Ailes (Land van Vleugels) presenteerde. Met de zwart/wit tekeningen biedt zij ons een nieuwe wereld, waarin landschappen van stad en platteland samensmelten. Na een kort bezoek, gingen wij verder via het historische Vieux Lyon, waar we door de wijk Saint Paul wandelden. Onderweg maakten we een tussenstop bij Rue de la Martinière om de beroemde Fresque des Lyonnais te bewonderen, een van de grootste muurschilderingen van de stad, die een ode brengt aan haar rijke geschiedenis en iconische figuren.

Onze volgende bestemming was het Musée des Beaux-Arts de Lyon, waar de binnentuin een serene achtergrond bood voor de kunstwerken van Florian Mermin en Nathan Coley. Mermin bracht met zijn sculpturen en installaties een poëtische verbinding tussen natuur en mens tot leven, terwijl Coley met zijn tekstuele en ruimtelijke werken de thema’s inclusie en gemeenschap benadrukte.

Voor degenen die de dag wilden afsluiten met een prachtig uitzicht over Lyon, boden Job en Ralph de mogelijkheid om samen naar de wijk Fourvière te reizen. Sommigen kozen ervoor om de berg te beklimmen, terwijl anderen gebruikmaakten van de kabelbaan om de Basilique Notre-Dame de Fourvière te bereiken. Het uitzicht vanaf de top was adembenemend en vormde een mooie afsluiter van een dag vol kunst en cultuur.

Dag 3: Moderne kunst in macLyon en Villeurbanne

De ochtend startte met een wandeling door Vieux Lyon, waarbij wij gebruik maakten van de langste traboule tussen Rue du Boeuf en Rue St-Jean. Deze overdekte stegen zijn een van de unieke onderdelen van de oude stad van Lyon. Ook hadden wij ruimte om kort de gotische kathedraal van Lyon te bezoeken.
Vervolgens reisden wij met de metro en bus naar macLyon, de tweede grote locatie van de Biënnale en voor ons alweer de vijfde locatie van de Biënnale. Hier verkenden wij de kunstwerken rondom relationele thema’s, zoals familie en vriendschap onder leiding van een lokale gids. Zij bracht meerdere werken beter in het voetlicht waaronder de fotografie van Luo Dan die met zijn werk de spanning vast legt tussen traditionele Chinese cultuur en moderne invloeden. De grote zaalvullende installatie van Lorraine de Sagazan’s Monte de Pietà (pandjeshuis) had allerlei objecten die gingen over het lijden dat veroorzaakt wordt door ongelijkheid. Ieder object stond voor een ingrijpend persoonlijk verhaal. Met (U) van Tohé Commaret wordt een beeld opgeroepen van een vrouw die aan de ene kant angstig is om iets te missen (Fear of Missing Out/ FOMO), terwijl zij aan de andere kant moeite heeft om zich te verhouden tot en te verbinden met de mensen om haar heen. Rust en helende elementen vonden wij terug in het laatste werk in deze expositie van Grace Ndiritu The Blue Room. Onderdeel van haar grotere traject Healing the Museum. Een architectonische ruimte die kritisch kijkt naar de presentatie van kunstobjecten en ruimte biedt voor ontmoeting en helen.

’s Middags reisden we met de stadsbus naar het Institut d’Art Contemporain Villeurbanne, waar opkomend talent centraal stond in de expositie Jeune création internationale. Met Be our Guest zet Hilary Galbreaith de contradictie in de hospitality wereld in de spotlights. Daar waar alles lijkt te draaien om het welzijn van de gasten, staat het personeel onder druk om lange uren te draaien onder hoge werkdruk tegen lage lonen. En is de gast zelf ook niet ondergeschikt geraakt aan het systeem van efficiëntie? Op antropologische wijze onderzocht Sahil Naik de gevolgen van het onder water zetten van het dorpje Curdi in India ten behoeve van een waterreservoir voor de regio. Elk jaar komen oudbewoners terug naar het dorp, wanneer het waterniveau zover gezakt is dat zij hun oude dorp weer kunnen zien. Hun verhalen heeft zij omgezet naar mantra-achtige zangnummers om deze te vormen als weerstand tegen vergetelheid. De in zowel Servië als Nederland woonachtige Nadezka Kircanski maakte een grote installatie nista spec 1.0, nothing special 1.0, waarin je in een wachtkamer van een zorgverlener zit. Het gebrek aan empathie, ontkenning van de pijn van de patiënt en de magere verwachtingen op enige vorm van oplossing probeert zij met deze installatie te vangen.

Ondanks de schoonheid van de vele werken, drukte de zware onderwerpen aardig op de gemoedstoestand van ons allen. Gelukkig bood Lyon ook veel moois zelf met haar architectuur, restaurants en stadsbeleving. Deze avond vormde de afsluiting van onze bezoek aan Lyon.

Dag 4: Van Lyon naar Barcelona

Dag 5: Manifesta15 – Gustavo Gili en LlobregatManifesta15 – Gustavo Gili en Llobregat

Manifesta is een tweejaarlijkse kunsttentoonstelling die iedere editie in een andere Europese stad plaats vind. Manifesta gebruikt interventies van kunstenaars om urgente stedelijke vraagstukken bespreekbaar te maken. Of het nu gaat om architectuur, stedenbouw, sociale thema’s of ecologische uitdagingen, Manifesta combineert artistieke expressie met mogelijke oplossingen. Wat deze editie bijzonder maakt, is de keuze voor locaties in de buitenwijken en omliggende gemeenten van Barcelona. Hierdoor ontdekten we een kant van de stad die veel verder reikt dan de bekende toeristische highlights. De expositie is georganiseerd in clusters en elke dag kregen we de kans om een ander deel van dit fascinerende programma te verkennen.

Onze eerste bestemming in Barcelona was de villa Casa Gomis in de gemeente Llobregat om 10 uur ’s ochtends. Onder het zware geluid van de vliegtuigmotoren die op de startbaan vertrokken, ligt deze villa ingeklemd tussen het vliegveld en de zee. On Llobregat stond het thema Balancing Conflicts centraal, dat de strijd belicht tussen economische groei en de dringende noodzaak om natuurlijke hulpbronnen te beschermen. De Llobregat-delta, een prachtig gebied vol biodiversiteit, staat symbool voor deze balans. Als de geplande uitbreidingen van de luchthaven en zeehaven doorgaan, dreigt deze regio haar unieke karakter te verliezen.
Net als de natuur dreigt ook Casa Gomis het onderspit te delven in deze strijd. De modernistische villa met een rijke geschiedenis in de avant-garde van Barcelona, vormde daarom de perfecte setting om deze complexe vraagstukken te onderzoeken. Dat de natuur een eigen stem mist in onze rechtspraak en een zelfbeschikkingsrecht heeft, komt naar vorne in de werken van de Nederlandse kunstenaar Elmo Vermijs met Parliament of Trees en Not Illegal Fishing Competition door het collectie Embassy of the North Sea.

De reden achter de groei van het massatoerisme vinden wij terug in de fotoserie Sun and Beach van Carlos Pérez Siquier, die hij in opdracht van het Ministerie van Toerisme maakten tussen 1972 en 1980. De serie werd gezien als daarmate controversieel, dat zij 20 jaar lang niet getoond werd. De strandgangers werden op humoristische en groteske wijze geportretteerd en geven een mooi beeld van het begin van de massatoerist. Buiten de kunst die Manifesta presenteerde, vormde de villa zelf het belangrijkste object op deze plek en overschaduwde enigszins de kunstwerken binnen haar muren en tuin.

Na dit inspirerende bezoek bracht onze bus ons naar Gustavo Gili, een iconische locatie in de wijk Eixample in het centrum van Barcelona. Hier werden we rondgeleid door een mediator van Manifesta. De voormalige uitgeverij bood plaats aan diverse deelexposities. Fora per fer escola, vertelde over de verschillende onderwijsinnovaties in Catalonië. Germán Labrador Méndez presenteerde zijn Escola de Passats, waarin hij samenwerkte met Fernando Sánchez Castillo om in 6 hoofdstukken de politieke geschiedenis van de regio te vertellen vanuit perspectieven als de koloniale achtergrond van het industriële kapitalisme en de huidige eco-sociale crisis. Een andere intrigerende tentoonstelling was Arxius Negres: Fragments of an anticolonial metropolis, opgezet door Tania Safura Adam, die de koloniale geschiedenis van Barcelona onderzocht en antikoloniale stemmen een podium gaf.

In de middag keerden we terug naar de gemeente Llobregat om twee andere locaties te verkennen. Bij Can Trinxet, een voormalige industriële ruimte, bewonderden we het werk van Binta Diaw, die thema’s als diaspora, vrouwelijke identiteit en gemeenschap samenbracht in haar werk Dïàspora. De gehele vloer was overspannen met gevlochten draden die symbool staan voor de haardracht van Afrikaanse vrouwen, die voordat zij werden verplaatst naar de Amerikas, zaden in hun haren vlochten. En ter plaatste ook vluchtroutes als vlechtpatroon in hun haren weefden. Vervolgens brachten we een bezoek aan La Caldereria, waar Katja Novitskova met haar futuristische installatiesPattern of Activation (random forest) en Pattern of Activation (C. elegans) ons liet nadenken over de impact van technologie en menselijke ingrepen op de natuur.

Ook deze dag een vol programma met vele verhalen en indrukken. Door de ligging van ons hotel in het hart van de oude middeleeuwse stad, waren de restaurants op steenworp afstand van ons hotel. Lekker ontspannen eten en zonder al te veel passen terug in het hotel.

Dag 6: Vrije ochtend en Manifesta15 in Colleserola

De ochtend begon rustig, een welverdiende pauze in onze drukke week. Veel locaties van Manifesta15 openden pas later, waardoor we tijd hadden om te ontspannen en ons voor te bereiden op een middag vol kunst en inspiratie.
Na de lunch vertrokken we richting het westen van Barcelona, naar de groene long van de stad: het berggebied Collserola. Deze regio vormde het decor voor het tweede cluster van Manifesta15, getiteld Cure and Care. Hier stond de helende kracht van cultuur centraal, samen met het idee van zorg – niet alleen voor onszelf en elkaar, maar ook voor de natuur en alle levende wezens. Het was een uitnodiging om de wereld te zien als een “meer-dan-mens-wereld”, waarin kunstenaars ons nieuwe perspectieven boden op verbondenheid en samenleven.

Onze eerste stop was het indrukwekkende 9e-eeuwse kloostercomplex van Sant Cugat. Deze historische locatie bood een ideale achtergrond voor de werken van twaalf kunstenaars, die ieder een uniek licht wierpen op de interactie tussen mens, natuur en het spirituele. Het kunstwerk Por arriba de Kalunga Batalla van José Bedia is een interpretatie op de wereldvisie van de Palo religie in Cuba. Eveneens op tradities, mystiek en religies van voorouders gebaseerd werk is Temple du Soin van de Franse kunstenaar Marie-Claire Messouma Manlanbien die een alternatieve tempel heeft gemaakt, gericht op helen en vernieuwing.
In de tuin vinden wij het werk Adam and Eve van Simone Fattal. Zij reflecteert met haar kunst op de Islamitische mystiek, Sufi poëzie en mythen over het begin van onze samenleving en hoe deze verbonden zijn met onze huidige wereld. Die verbondenheid laat ook de Nederlandse Fanja Bouts zien met haar grote tapijtwerk A Largely Distorted yet Surprisingly Ordered Map of Regular Irregularities: A Dense Description of The Present Day History of The Future. Hier wil zij benadrukken hoe ons kapitalistische systeem de wereld plundert, in een laat storten, terwijl wijzelf hier slechts een klein deel van uitmaken. Erg mooi hoe Manifesta deze vooral Christelijke plek laat reflecteren op meerdere geloven, mystieke waarden en de menselijk rol in het gehele heelal.

Na dit inspirerende bezoek reisden we verder naar Cal Quitèria in Sant Cugat del Vallès. Hier dompelden we ons het kunstwerk #lamevaripollet van Nora Ancarola. Voor een kort bezoek moeilijk te vatten kunstwerk dat meer een stedelijk antropologische benadering had van de stedenbouwkundige structuur van de stad Ripollet. Met verhalen over de vrouwen die hard werkten om in deze stad hun levensomstandigheden te verbeteren, tot archiefstudies en een spelelement om met bezoekers de ruimte te activeren.

Door het drukke verkeer in de metropoolregio van Barcelona besloten wij om onze dag af te sluiten bij het 5^e-eeuwse episcopale complex van Ègara, een uitzonderlijke verzameling kerken: Sant Pere, Sant Miquel en Santa Maria. In de ondergaande zon, kwam de magie van het complex tot bloei, extra aangezet met de kunstwerken die hier erg sterk interacteerden met de omgeving.

De beeldengroep Isaziso 1996, uitgevoerd in groene Sunlight zeep, van Buhlebezwe Siwani vullen de ruimte van St, Michael. Zij verbeelden een foto van haar moeder, grootmoeder en overgrootmoeder, die zij aanvulde met een beeld van zichzelf met haar eigen kind. Samen spreken zij over de moederlijke lijn, familie-erfenis, dood, geboorte en de levenscylcus. De tapijten Kenyanlang Circus: Reconciliation van Marcos Kueh spiegelen het altaarstuk in Sant Pere. De stukken geven vorm aan Kuehs ideeën over de tweestrijd tussen het willen behoren tot de ‘hogere cultuur’ van de Christelijke kerk dat is ‘verlicht’ en ‘geciviliseerd’ en de wens om de cultuur van zijn voorouders van Borneo en hun erfgoed te behouden en te promoten.

Op meerdere plekken binnen het complex vonden wij de textiele werken van Tanja Smeets, die als planten of schimmelstructuren de gebouwen op een magische manier overnemen. Met The Life in Between wil Smeets ons bewustmaken dat wij moeten zorgen voor de natuur en opzoek moeten gaan naar harmonieuze oplossingen om de aarde met alle levende wezens te behouden.

Met de laatste zonnestralen achter ons, verlieten wij het bisschoppelijke complex om met onze bus terug te reizen door het drukke verkeer naar het centrum van Barcelona.

Dag 7: Colònia Güell en Manifesta15 in de regio Besòs

De dag begon met een aanpassing in het programma, omdat het Museu d'Art Contemporani de Barcelona (MACBA) later opende dan gepland. Dankzij de flexibiliteit van Job en Ralph konden we onze ochtend starten met een bezoek aan Colònia Güell, een uniek fabrieksdorp ontworpen door de beroemde architect Antoni Gaudí. Het dorp, met zijn organische vormen en innovatieve ontwerpen, bood een intrigerende kijk op Gaudí’s visie op functionele en esthetische architectuur, zelfs in een industriële setting. Het hoogtepunt vormde de Gaudi crypte, het eerste en enige afgeronde onderdeel van een geplande parochiekerk in dit dorp. De prachtige bakstenen gewelven van de crypte, de typische art nouveau banken, het glas-in-lood, de gesinterde bakstenen aan de buitenzijde, alles is typisch Gaudí.

Na deze inspirerende start stapten we ’s middags in de bus en reden noordwaarts naar de metropoolregio van Barcelona, waar we ons onderdompelden in het thema Imagining Futures. Ons doel was het stroomgebied van de rivier de Besòs, een uitgestrekt gebied dat bijna een miljoen mensen huisvest. Hoewel de regio bekend staat om zijn chaotische stedelijke groei en sociaaleconomische kwetsbaarheid, wilde Manifesta ons juist uitnodigen om groot te dromen. Het programma moedigde ons aan om voorbij de beperkingen te kijken en de mogelijkheden van positieve verandering te omarmen.

De reis begon bij Les Tres Xemeneies in Sant Adrià, een indrukwekkend industrieel monument dat vaak wordt aangeduid als de ‘Sagrada Familia van de arbeiders’. Hier zagen we kunstwerken die ons opriepen tot optimisme en vernieuwing en vooral bijzonder waren door de combinatie met het gebouw. Tot ons grote plezier konden wij dit keer ook onze chauffeur meenemen, die ter plaatste tot tranen geroerd was door de kunst en vooral het gebouw.

Met de kunst werden wij vooral geraakt door de grote werken. Met The Irruption of the Unpredictable van Carlos Bunga kwamen wij in een wereld van cocons die stonden en hingen in de ruimte, terwijl de vloeren en plafonds door het geel als giftige omgeving leven onmogelijk leek te maken. Waren de cocons nog levend of dood? Ook de installatie van Maja Escher stelt vragen over leven en dood, vooral in relatie met water. Met het werk Submerso / percolação das águas geeft Escher water een stem in ons mensgerichte debat over leven en overleden.

Voor het Manifesta team staat het werk van de Britse Nnena Kalu voor kunst als een bevrijdende gereedschap die ons helpt om een wereld te zien zonder beperken van het leven van alledag en hoe wij materialen gebruiken. Mey Hanging Sculptures 1 to 10. Manifesta 15 ontstaat een heel nieuw soort werk zonder kaders en denkrichtingen, vrij aan onze fantasie. verraste ons met monumentale sculpturen gemaakt van alledaagse materialen, die een gevoel van transformatie en kwetsbaarheid uitstraalden. Niels Albers en Maja Escher lieten werken zien die reflecteerden op stedelijke transitie en menselijke veerkracht.

Het collectief Claire Fontaine kleurt juist ons perspectief met de slogans die zij maakt. Bovenin op de hoogste etage van Tres Xemeneies hangt hun werk When women strike the world stops die toch te denken zet. Net als het werk buiten van Jerey Deller, eveneens in woorden uitgevoerd: Speak tot he Earth and it will tell you, geïnspireerd op het bijbelboek van Job (12:8), dat in de bijbel wordt vervolgd met ‘and the fish of the sea will explain to you’. Deller stelt de vraag aan ons: luisteren wij wel naar de verhalen die ons worden verteld?

Onze reis vervolgden wij naar La Ciba in Santa Coloma de Gramenet. Hier werkten Chiara Camoni (Sister (Flowers)) en het duo Rosa Tharrats & Gabriel Ventura (El riu era verd i blau i groc) aan projecten die de grenzen van samenwerking en creativiteit opzochten. Vervolgens bezochten we M|A|C Prison in Mataró. Een plek waar gedurende het regime van Franco vele politieke gevangenen werden opgesloten. IN de cellen op de bovenste verdieping werden vier videowerken gepresenteerd dankzij de Nederlandse Han Nefkens Foundation. Zo konden wij hier videowerken zien van Korakrit Arunanondchai, Martha Atienza, Priyageetha Dia en Maya Watanabe. Dankzij M|A|C was het werk A Century of European Architecture van Domènec gepresenteerd. Een zeer hopeloze visie op onze architectuurgeschiedenis, met de basisvraag of het concentratiekamp het bepalende archetype was van 20^ste eeuw. Vrolijker en suggestief waren de Exudates Eva Fàbregas die door het gehele gebouw terug te vinden waren. Als levende organen lagen en hingen de objecten in de ruimte, afwisselend geïnterpreteerd als darmen, aderen of testikels.

En ook op deze dag zorgde voor het drukke verkeer in de regio voor veel vertraging. En ook hier besloten wij om alleen nog één plaats te bezoeken, Roca Umbert, Fàbrica de les Arts in Granollers. In deze creatieve broedplaats werden we getrakteerd op het videowerk Les Petites Coses van Alba G. Corral, een hypnotiserende samensmelting van beeld en geluid die een intieme blik wierp op de kleine, vaak over het hoofd geziene momenten van het leven.

Daarmee hadden wij een prachtige afsluiting van ons bezoek aan Manifesta15. Een laatste avond in Barcelona die ieder voor zich kon invullen.